SKAŁY KLASTYCZNE
 
Skały terygeniczne, w przeciwieństwie do skał wapiennych (węglanowych), składają się z ziaren (inaczej: okruchów, klastów) pochodzących ze zniszczenia starszych skał, budujących dawne lądy. Terra, w języku łacińskim, oznacza Ziemię lub ląd, zatem określenie "terygeniczny" sugeruje związek ze skorupą ziemską. Ze względu na to, że skały te zwykle bogate są w kwarc i inne minerały krzemionkowe nazywamy je silikoklastycznymi (silex to po łacinie krzemień, kwarcyt). Różnej wielkości ziarna - efekt procesów wietrzenia skał, transportowane są przez wodę, wiatr albo lód i deponowane jako luźny osad, który w zależności od średnicy składników określić można jako: żwir, piasek lub muł.
Następnie w wyniku przykrycia przez gromadzące się w dalszym ciągu osady i wywieranego przez nie nacisku, warstwy wcześniej zdeponowanego osadu podlegają kompakcji, czyli zmniejsza się ich objętość. Zachodzą też procesy rekrystalizacji i cementacji, tj. spojenia luźnych ziaren związkami mineralnymi, wytrącającymi się z krążących w osadzie roztworów. W ten sposób powstają zwięzłe i niekiedy bardzo twarde skały, które w zależności od średnicy ziarna nazywamy: zlepieńcami, piaskowcami lub mułowcami. Zespół procesów prowadzących do przeobrażenia luźnego osadu w twardą skałę określamy mianem lityfikacji.

Zlepieńce i brekcje














Zlepieńce i brekcje zbudowane są ze składników o rozmiarach większych niż 2 mm. Zlepieńce zawierają okruchy o zaokrąglonych kształtach, które podczas transportu uległy obtoczeniu (tzw. otoczaki), natomiast brekcja składa się z elementów nieobtoczonych, ostrokrawędzistych i przeważnie różnej wielkości.
Najczęstszym składnikiem zlepieńców i brekcji jest kwarc, ze względu na dużą twardość i odporność na procesy wietrzenia i transport, częste są też okruchy skaleni. Stopień wysortowania i obtoczenia składników zlepieńca może być różny i uzależniony jest zwykle od długości i mechanizmu transportu
Piaskowce

 Najpopularniejszymi, powszechnie występującymi na kuli ziemskiej skałami osadowymi są piaskowce. Ocenia się, że stanowią od 10 do 20 % składników skorupy ziemskiej. Są interesujące z punktu widzenia geologii, gdyż dostarczają informacji o historii Ziemi. Odczytać z nich można w jakim środowisku powstały, jakie były mechanizmy wietrzenia skał macierzystych i transportu materiału okruchowego. Piaskowce mają też duże znaczenie ekonomiczne. Ich pokłady są naturalnymi zbiornikami wód podziemnych, ropy naftowej i gazu ziemnego, niektóre zawierają rudy metali. Bardzo często wykorzystywane są w budownictwie.
Piaskowiec jest zwięzłym odpowiednikiem piasku, zbudowanym z ziaren o rozmiarach od 2 do 1/16 mm. W zależności od ich średnicy piaskowce dzielimy na grubo-, średnio- i drobnoziarniste. Najczęstszym składnikiem piaskowców, niekiedy nawet jedynym, jest kwarc. Mówimy wówczas o piaskowcach kwarcowych. Inne ziarna to głównie skalenie (10-15%), a także łyszczyki (biotyt i muskowit), okruchy skał magmowych i metamorficznych (np. granitów, gnejsów) oraz minerały akcesoryczne, takie jak: granaty, cyrkon, rutyl, korund czy oliwin. Ziarna połączone są tzw. spoiwem, którym może być węglan wapnia, krzemionka, związki żelaza (np. limonit) i inne. Ważną cechą piaskowców jest ich porowatość, czyli puste mikroprzestrzenie pomiędzy ziarnami, dzięki którym piaskowce są doskonałymi skałami zbiornikowymi.



W późnej jurze, na terytorium Polski piaskowce tworzyły się w niedużych ilościach i na ograniczonym obszarze, głównie na północy, tj. na Pomorzu i na obszarze dzisiejszego Bałtyku. Powstały w płytkiej, przybrzeżnej strefie morza epikontynentalnego, z materiału skalnego pochodzącego z niszczenia lądu skandynawskiego.
Mułowce

Mułowce to skały klastyczne, składające się z bardzo drobnych ziaren o średnicy od 1/16 do 1/256 mm (in. do 0,0039 mm). Utworzone są z mułu, który gromadził się w głębszych i bardziej oddalonych od brzegów strefach mórz i oceanów (strefa hemipelagiczna). Mają często ciemne barwy (szare, brunatne, czarne), gdyż tworzyły się w środowisku redukcyjnym. Skład mineralny mułowców jest podobny do składu piaskowców - dominują ziarna kwarcu i skaleni. Zawierają też tzw. minerały ilaste, takie jak: illit, kaolinit, montmorillonit.









W epikontynentalnym morzu pokrywającym obszar Polski w późnej jurze mułowce tworzyły się głownie w późnym kimerydzie i wczesnym tytonie, gdy poziom morza podniósł się na tyle, że było zbyt głęboko aby mogły tworzyć się osady węglanowe. Są ciemnej barwy, zawierają szczątki organizmów pelagicznych (m. in. amonitów), a niekiedy także pewną ilość związków bitumicznych pochodzących z nagromadzenia i rozkładu substancji organicznej. Główny obszar występowania mułowców górnojurajskich to centralna i północna część Polski, gdzie rozpoznano je dzięki głębokim wierceniom. 		 

- powrót -