| Sto pięćdziesiąt milionów lat temu, pod koniec okresu jurajskiego
lub - jak mówią geolodzy - w późnej jurze, rozlegle obszary
kontynentu europejskiego zajmowały płytkie, ciepłe morza. Większa
część terytorium Polski znajdowała się pod wodą. Morze rozciągało
się od terenów dzisiejszej Rosji na wschodzie po Morze Północne
na zachodzie, łącząc się ku południowemu-wschodowi z Oceanem
Tetydy, zaś w kierunku zachodnim z tworzącym się Oceanem Atlantyckim.
Skandynawia, półwysep Kola, wraz z Karelią i obszarem dzisiejszego
Bałtyku stanowiły ląd, natomiast niektóre stare masywy kontynentu
europejskiego (np. Masyw Czeski, Masyw Armorykański, Meseta
Iberyjska) były wyspami. |
 |
|
 |
W tym rozległym zbiorniku morskim tworzyły się różnego
rodzaju skały osadowe, głównie wapienne (węglanowe), dlatego
też tę część okresu jurajskiego nazywamy "jurą białą". |
|
|
| Wapienie zawierają zwykle liczne skamieniałości, toteż stanowią
doskonałe źródło informacji o morzach, w których powstawały.
Na ich podstawie rekonstruować możemy głębokość, temperaturę,
ruchliwość wód, a także wnioskować o ilości tlenu, związków
mineralnych czy światła przenikającego toń wodną. Możemy również
odtworzyć rozmieszczenie dawnych lądów, określić położenie linii
brzegowej, wnioskować o przypływach i odpływach lub kierunkach
prądów. Skały osadowe dostarczają także informacji na temat
klimatu minionych epok geologicznych. |
 |
|
Skały jurajskie występują na obszarze niemal całej
Polski, lecz na większości terytorium znajdują się pod grubą
okrywą osadów młodszych. Na powierzchni Ziemi ujrzeć je można
na:
Jurze Krakowsko-Częstochowskiej (1),
w Górach Świętokrzyskich (2),
w Tatrach (3)
Pieninach (4).
Olbrzymie kamieniołomy, w których eksploatowane są wapienie
jurajskie znajdują się także
na Kujawach (5), koło Inowrocławia (Piechcin
- Barcin), a mniejsze, już nieczynne -
na Pomorzu Zachodnim (6) - w okolicach Kamienia
Pomorskiego. Porwaki wapiennych skał jurajskich występują także
w Karpatach:
(Kruchel Wielki
k. Przemyśla (7),
Bachowice k. Andrychowa) (8).
 |
Skały
jurajskie z obszaru Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, Gór Świętokrzyskich
oraz centralnej i północnej Polski powstały w płytkim morzu
epikontynentalnym. Natomiast skały Tatr i Pienin utworzyły się
na północnych obrzeżach Oceanu Tetydy, częściowo w warunkach
głębokomorskich, w basenie o silnie zróżnicowanej morfologii
dna. Pomiędzy tymi dwoma morzami istniało połączenie, dzięki
któremu ciepłe i bogate w węglan wapnia wody z Tetydy docierały
aż na obszar dzisiejszej, centralnej Polski. Pod ich wpływem,
w centralnej i południowej części morza epikontynentalnego bujnie
rozwijało się życie, a organizmy które wytwarzały wapienne szkielety
przyczyniły się do powstania grubych serii skał węglanowych.
Dalej ku północy, na obszarze Pomorza i Warmii sedymentacja
zdominowana była przez osady silikoklastyczne: ilasto - mułowcowe
i piaszczyste, przynoszone do morza z Lądu Skandynawskiego.
Skały występujące w Tatrach to głównie jasne margle i wapienie
z fauną świadczącą o sedymentacji w głębszych strefach basenu
(wapienie krynoidowe, wapienie z aptychami, wapienie kalpionellowe).
W Pieninach, czerwone wapienie "bulaste" i wapienie
z amonitami świadczą także o sedymentacji w głębszym morzu.
|
|
| Zespoły skamieniałości występujące w skałach
wapiennych utworzonych w morzu epikontynentalnym Polski
Centralnej oraz w basenach Tatr i Pienin różnią się pod
względem składu gatunkowego. Mówimy, że powstały w różnych
prowincjach paleogeograficznych. Południowa część Europy,
którą zajmują dziś góry systemu alpejskiego, należała
do prowincji Tetydy, zwanej też prowincją medyterańską.
W północno-zachodniej Europie, którą zajmowało chłodniejsze
morze, zwane Borealnym, wyróżnia się prowincję borealną.
Morze epikontynentalne zajmujące terytorium dzisiejszej
Polski pozakarpackiej znajdowało się pomiędzy tymi dwoma
prowincjami i podlegało wpływom ich obydwu. Część południowa
zaliczana jest do podprowincji submedyterańskiej, natomiast
część północna (północno-zachodnia) do podprowincji subborealnej.
Obszar dzisiejszych Karpat należał w jurze do prowincji
Tetydy. Granice prowincji, a zwłaszcza podprowincji zmieniały
się w czasie. |
 |
|
 |
|
Okres jurajski zaczął się 210 milionów lat temu i trwał
około 75 milionów lat. Późna jura obejmuje ostatnich 18
milionów lat tego okresu i dzielona jest na trzy mniejsze
jednostki: oksford, kimeryd i tyton. Opisując zjawiska, które miały miejsce w późnej
jurze mówimy o ich oksfordzkim, kimerydzkim czy tytońskim
wieku. |
| Klimat późnej jury był cieplejszy
niż jest obecnie. Z okresu tego nie są znane ślady
zlodowaceń. Brak czap lodowcowych na biegunach powodował
podwyższenie poziomu oceanu światowego, czego efektem
było wkroczenie morza na niżej położone obszary
kontynentalne. Z końcem jury klimat uległ osuszeniu
i morze na pewien okres wycofało się z kontynentów.
Wskazują na to pokłady ewaporatów - gipsów i anhydrytów,
występujące wśród skał osadowych
z pogranicza jury i kredy. Skały te powstały poprzez
odparowanie wody morskiej, w warunkach gorącego
i suchego klimatu. Ewaporaty znane są zarówno z
Polski, jak i innych rejonów kuli ziemskiej (Góry
Jura, Bliski Wschód, Zatoka Meksykańska). |
|
|
TEKST: Elżbieta Gaździcka
ILUSTRACJE: Karol Sabath, Monika Krzeczyńska, Agata Olszyńska
PROJEKT GRAFICZNY: Monika Krzeczyńska
OPRACOWANIE STRONY: Marcin Perkowski |
|
 |
Lekcja
zrealizowana przez
Muzeum Geologiczne Państwowego Instytutu Geologicznego
dzięki dofinansowaniu
Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki
Wodnej |
 |
|
|
|
|
