BENTOS

GĄBKI W morzach jurajskich licznie rozwijały się gąbki, organizmy filtrujące wodę i absorbujące z niej drobne cząstki organiczne. W ciele gąbek nie występują tkanki, lecz tylko grupy wyspecjalizowanych komórek (nabłonkowe, choanocytowe zaopatrzone w wici oraz ameboidalne, zróżnicowane na komórki trawienne, wytwarzające elementy szkieletowe oraz rozrodcze). Miękkie ciało gąbki usztywnione jest szkieletem zbudowanym z organicznych włókien lub mineralnych igieł (spikul), utworzonych z krzemionki (opal) lub węglanu wapnia (kalcyt albo aragonit). Spikule to jedyne elementy mogące zachować się w stanie kopalnym. Jednak w przypadku szybkiego gromadzenia się osadów na dnie morza, odcięte od dostępu tlenu ciało gąbki może ulec przesyceniu związkami mineralnymi -"mumufikacji" i w zmineralizowanej postaci zachować się w skałach osadowych. Gąbki żyją głównie na szelfie, w strefie nerytycznej. W późnej jurze, w niektórych strefach mórz na obszarze Polski, gąbki występowały masowo, tworząc struktury przypominające rafy (tzw. biohermy). We współczesnych morzach gąbki pełnią ważną rolę żywych filtrów oceanu, wyławiając z wody żywe lub martwe cząstki organiczne. KORALOWCE Do bentosu osiadłego należą także koralowce, które żyły w ciepłych i płytkich morzach jurajskich, tworząc niekiedy rafy. Koralowce reprezentują typ parzydełkowców w grupie jamochłonów. Otwór gębowy, prowadzący poprzez gardziel do jamy chłonąco-trawiącej, opatrzony jest czułkami. Jama chłonąco-trawiąca podzielona jest miękkimi pionowymi przegrodami na promieniście rozmieszczone komory. Niektóre koralowce nie mają szkieletów, lecz wiele z nich wytwarza wewnętrzny lub zewnętrzny szkielet zbudowany z węglanu wapnia lub substancji organicznej, zwanej gorgoniną. Koralowce budujące rafy są organizmami kolonijnymi, w których polipy połączone są wypustkami tkanki miękkiej. Wielkość i kształt kolonii są różne w zależności od gatunku koralowca i czynników środowiska. Współczesne koralowce rafotwórcze żyją w ciepłych morzach (25-28° C), o czystych wodach i niedużej głębokości (do 80 metrów) oraz pełnomorskim zasoleniu. Ich wymagania środowiskowe, zwłaszcza te dotyczące głębokości morza, wynikają z symbiozy z glonami z grupy zooksantelli, potrzebującymi światła do procesu fotosyntezy. Glony te pełnią ważną rolę w procesie oddychania koralowców i wytrącaniu węglanu wapnia budującego ich szkielety. RAMIENIONOGI   Ramienionogi, opatrzone dwuskorupową, wapienną muszlą, też reprezentują bentos osiadły. Większość z nich przytwierdzona była do podłoża za pomocą umięśnionej nóżki, która wychodziła przez otwór w skorupce . Ciało ich składało się z płaszcza, worka trzewiowego zawierającego układ pokarmowy, wątrobę i serce oraz dwóch, pokrytych rzęskami, ramion (lofoforów) służących do napędzania pokarmu do otworu gębowego. Do otwierania i zamykania dwuskorupowej muszli służyły mięśnie. Ramienionogi licznie zamieszkiwały morza szelfowe. Nóżką przytwierdzały się do twardego podłoża lub znajdujących się na nim muszli czy kolonii koralowców. Odżywiały się filtrując wodę i wyławiając z niej cząstki organiczne, w tym fitoplankton. One same padały ofiarą gadów morskich, amonitów, ryb, rozgwiazd i niektórych ślimaków. MAŁŻE I ŚLIMAKI Na dnie mórz jurajskich żyły także małże i ślimaki - przedstawiciele mięczaków. Małże charakteryzują się ciałem o dwubocznej symetrii, bez wyodrębnionej głowy, okrytym dwuskorupową muszlą. Skorupki łączy zawias znajdujący się na stronie grzbietowej, złożony z zębów i dołków zębowych. Do zamykania muszli służą mięśnie - zwieracze, do otwierania organiczne więzadło umieszczone także na grzbiecie muszli. Muszla, zbudowana jest z węglanu wapnia (kalcytu lub aragonitu) i substancji organicznej (konchioliny). Wnętrze muszli wyściełają dwa płaty ciała, zwane płaszczem. Wypustki płaszcza mogą tworzyć rurkowate syfony, przez które woda z pokarmem wpływa do jamy płaszczowej, a następnie jest z niej wydalana. Cząsteczki pokarmowe wychwytywane są na powierzchni skrzeli. Małże mają zwykle dobrze wykształconą i umięśnioną nogę służącą do pełzania, rycia, drążenia, a nawet wykonywania skoków. Większość to formy mobilne, poruszające się po dnie, niekiedy pływające. Niektóre gatunki, takie jak ostrygi, cementują się do dna jedną ze skorupek. W późnej jurze do takich gatunków należał Actinostreon gregareum, licznie występujący w osadach kimerydu dolnego w Górach Świętokrzyskich Ślimaki mają jednoskorupowe, spiralnie zwinięte lub miseczkowate muszle zbudowane z węglanu wapnia i konchioliny. Są one przykładem doskonałej konstrukcji, zabezpieczającej ciało i umożliwiającej wykonywanie różnych funkcji życiowych, a jednocześnie najbardziej niezwykłych wzorów, jakie spotkać można w świecie przyrody. Muszla zbudowana jest z trzech warstw: organicznej (periostracum), wapiennej (ostracum) i perłowej (hypostracum), z których najczęściej tylko środkowa zachowuje się w stanie kopalnym. Ciało ślimaków składa się z wyraźnie wyodrębnionej głowy, worka trzewiowego, nogi oraz płaszcza wytwarzającego muszlę. Na głowie znajdują się oczy, czułki i otwór ustny prowadzący do gardzieli, opatrzony tarką służąca do rozdrabniania pokarmu. Ślimaki to zwierzęta roślinożerne lub drapieżne. Gruczoł uchodzący do gardzieli wydzielać może substancje trujące lub rozpuszczające wapienne muszle innych bezkręgowców. Dobrze wykształcona i umięśniona noga umożliwia pełzanie po podłożu i aktywne zdobywanie pokarmu. Ślimaki morskie zamieszkują najczęściej płytkie wody przybrzeża i szelfu, ale znajdowane są na dużych głębokościach do 5 000 m. Wśród ślimaków jurajskich wyróżnia się rodzaj Nerinea o wysokiej, stożkowej muszli, zgrubiałej od wewnątrz poprzez odłożenie się na kolumience i ściankach wapiennych "fałdów". Ślimaki te zamieszkiwały burzliwe strefy przyboju i inne środowiska wysokoenergetyczne. SZKARŁUPNIE W morzach jurajskich licznie rozwijały się też szkarłupnie - zwierzęta wyłącznie morskie, bentosowe, prowadzące ruchomy bądź osiadły tryb życia. Charakterystyczną cechą anatomiczną tej grupy organizmów jest promienista symetria ciała, obecność systemu kanałów wodnych, czyli tzw. układu ambulakralnego oraz wewnętrznego, wapiennego szkieletu zbudowanego z licznych, drobnych płytek. System ambulakralny steruje funkcjami lokomotoryczną, oddechową i pokarmową. Do szkarłupni należą: jeżowce, liliowce, rozgwiazdy, wężowidła i strzykwy. Liliowce Liliowce to jedna z najstarszych grup szkarłupni. Większość z nich prowadzi osiadły tryb życia, przytwierdzając się lub zakorzeniając w mulistym podłożu. Ciało ich składa się z łodygi, kielicha i ramion, opatrzonych wewnętrznym szkieletem, złożonym z licznych, drobnych, wapiennych płytek. Kielich, w którym znajdują się kanały systemu wodnego i inne elementy anatomiczne, wraz z ramionami tworzy tzw. koronę. Giętkie i rozgałęziające się w górnej części ramiona wychwytują z wody pokarm i dostarczają do otworu gębowego, znajdującego się na górnej powierzchni kielicha. Liliowce odżywiają się mikroorganizmami, larwami i innymi cząstkami organicznymi, unoszącymi się w wodzie. Jeżowce     Jeżowce mają ciało kształtu kulistego lub dyskoidalnego, zbudowane według symetrii pięciopromiennej. Jest ono osłonięte wapiennym (kalcytowym) pancerzem składającym się z licznych, ściśle ze sobą połączonych płytek tworzących promieniście biegnące pasy. Powierzchnia pancerza pokryta jest kolcami, czyli wyrostkami wapiennymi, połączonymi z nim ruchomo i poruszanymi za pomocą mięśni. Kolce pełnią funkcję ochronną i lokomotoryczną, pomagają też w zdobywaniu pożywienia. Część płytek pancerza opatrzona jest otworkami, przez które przechodzą kanały układu ambulakralnego. Otwór ustny, znajdujący się na dolnej stronie pancerza i skierowany w stronę podłoża, opatrzony jest aparatem szczękowym, zwanym "latarnią Arystotelesa". Składa się on z kilkudziesięciu elementów, a wśród nich pięciu zębów poruszanych za pomocą mięśni. Jeżowce są zwierzętami wszystkożernymi, drapieżnymi lub roślinożernymi. Zamieszkują różne strefy mórz, od wód przybrzeżnych do abysalnych. Współcześnie znajdowane są nawet na głębokości przekraczającej 7 000 m. Rozgwiazdy Do szkarłupni należą także rozgwiazdy prowadzące drapieżny tryb życia, wężowidła zamieszkujące głębsze strefy mórz i żywiące się drobnymi, martwymi lub żywymi zwierzętami oraz strzykwy, będące typowymi mułojadami. Zwierzęta te zasiedlały z pewnością dno szelfowych mórz jurajskich, zarówno tych z prowincji Tetydy, jak też basenów epikontynentalnych. Jednak ze względu na nietrwałą konstrukcję pancerzyków lub, jak w przypadku strzykw, ich całkowity brak, w osadach jurajskich znajdujemy zwykle pojedyncze elementy szkieletowe.

- powrót -