EWOLUCJA DINOZAURÓW


Dinozaury (Dinosauria), to nadrząd lądowych gadów naczelnych (archozaurów), do których należą także krokodyle oraz wymarłe gady latające, czyli pterozaury, a także kilka prymitywnych, triasowych grup określanych tradycyjnie mianem tekodontów. W ciągu minionych dwóch wieków opisano kilkaset gatunków, zaliczanych do dwóch rzędów: gadziomiednicznych i ptasiomiednicznych. Do gadziomiednicznych należały drapieżne teropody i roślinożerne zauropody; do ptasiomiednicznych (wyłącznie roślinożernych) - opancerzone tyreofory, wyposażone z udoskonalone uzębienie ornitopody oraz marginocefale (znane z kredy dinozaury rogate i grubogłowe).

 

Podobnie jak pozostałe archozaury, dinozaury miały zęby osadzone w zębodołach (choć wśród teropodów pojawiły się formy bezzębne, a u poszczególnych rodzin zaznaczają się znaczne modyfikacje uzębienia), w czaszce występował otwór przedoczodołowy (po każdej stronie między nozdrzem a oczodołem) i żuchwowy (a także dwie pary okien, czyli dołów skroniowych w czaszce, jak u innych gadów diapsydowych).


 
Miednica różni się budową u obu rzędów dinozaurów: gadziomiedniczne miały kości łonowe skierowane ukośnie w przód, ptasiomiedniczne - w tył, równolegle do kości kulszowych); paradoksalnie, ptaki wyprowadza się od gadziomiednicznych teropodów, wśród których pojawiła się tendencja do "ptasiego" odchylenia kości łonowych ku tyłowi - taka tzw. opistopubiczna miednica znana jest np. u dromeozaurów (takich jak welociraptor) i terizinozaurów (segnozaurów).
 
Kończyny były ustawione pionowo pod tułowiem, a nie rozstawione szeroko na boki jak u większości gadów; usprawniało to lokomocję i umożliwiało utrzymanie ciężkiego ciała nad ziemię niewielkim wysiłkiem mięśni. U szybko biegających dinozaurów odcinek udowy skraca się w porównaniu z dolną częścią kończyny, podobnie jak u dzisiejszych biegających ssaków i ptaków.
Ogon był długi, niekiedy wzmocniony skostniałymi ścięgnami lub wyrostkami kręgów. Wiele kości - np. kręgi, kości czaszki - mogło wykazywać pneumatyzację (mieć wewnątrz puste jamy, łączące się otworami z systemem worków powietrznych). Obojczyki (odpowiadające ptasim widełkom) zachowały się tylko u niektórych teropodów.
brachiozaury - zauropody o żyrafiej sylwetce
- były najwyższymi dinozaurami;
osiagały kilkanaście metrów wzrostu
 
 
 Ewolucja dinozaurów (pochodzących od "tekodontów" z grupy Ornithodira takich jak Lagosuchus) zaczęła się w triasie (najstarsze znane formy to wczesne teropody, np. południowoamerykańskie eoraptor i herrerazaur, prozauropody, oraz najprymitywniejsze ptasiomiedniczne - np. afrykański pisanozaur i śląski pradinozaur silezaur). Już wówczas doszło do podziału na główne linie rozwojowe: gadziomiedniczne (zauropodomorfy i teropody) oraz ptasiomiedniczne (tyreofory i cerapody, czyli marginocefale i ornitopody). W triasie lądy tworzyły jeszcze superkontynent Pangei, co umożliwiło wczesnym dinozaurom szybkie skolonizowanie całego świata. Jura przyniosła rozkwit ceratozaurów i allozaurów spośród teropodów (a także pojawienie się ptaków), olbrzymich zauropodów, oraz stegozaurów i hipsylofodontów. W jurze zaznaczył się już podział na północną Laurazję i południową Gondwanę, i zaznaczyło się zróżnicowanie geograficzne faun dinozaurów - aż do końca kredy dinozaury na poszczególnych kontynentach ewoluowały w mniejszej lub większej izolacji - na południu rozwijały się np. tytanozaury spośród zauropodów i abelizaury spośród teropodów, a na północy tyranozaury i ceratopsy (dinozaury rogate). Wśród tyreoforów stegozaury ustępują w kredzie miejsca ankylozaurom (dinozaurom pancernym), a iguanodonty - hadrozaurom (dinozaurom kaczodziobym). Pod koniec kredy dinozaury były grupą bardzo zróżnicowaną ekologicznie i systematycznie, wciąż dominującą wśród dużych kręgowców lądowych. Dopiero 65 mln lat temu wielkie wymieranie położyło kres ich trwającemu 150 mln lat panowaniu. Był to jeden z największych kryzysów w dziejach biosfery, który doprowadził do wyginięcia wielu grup organizmów lądowych i morskich, a niektóre z ocalałych zdziesiątkował. Dinozaury nie wymarły jednak bezpotomnie. Przetrwała ich wyspecjalizowana gałąź - ptaki, uważane dziś powszechnie za potomków drapieżnych dinozaurów gadziomiednicznych, teropodów.

- powrót -