Dinozaury (Dinosauria), to nadrząd lądowych
gadów naczelnych (archozaurów), do których należą także krokodyle
oraz wymarłe gady latające, czyli pterozaury, a także kilka prymitywnych,
triasowych grup określanych tradycyjnie mianem tekodontów. W ciągu
minionych dwóch wieków opisano kilkaset gatunków, zaliczanych do
dwóch rzędów: gadziomiednicznych i ptasiomiednicznych. Do gadziomiednicznych
należały drapieżne teropody i roślinożerne zauropody; do ptasiomiednicznych
(wyłącznie roślinożernych) - opancerzone tyreofory, wyposażone z
udoskonalone uzębienie ornitopody oraz marginocefale (znane z kredy
dinozaury rogate i grubogłowe).
|
|
|
|
|
Podobnie jak pozostałe archozaury, dinozaury miały zęby
osadzone w zębodołach (choć wśród teropodów pojawiły się
formy bezzębne, a u poszczególnych rodzin zaznaczają się
znaczne modyfikacje uzębienia), w czaszce występował otwór
przedoczodołowy (po każdej stronie między nozdrzem a oczodołem)
i żuchwowy (a także dwie pary okien, czyli dołów skroniowych
w czaszce, jak u innych gadów diapsydowych).
|
|
Miednica różni
się budową u obu rzędów dinozaurów: gadziomiedniczne miały
kości łonowe skierowane ukośnie w przód, ptasiomiedniczne
- w tył, równolegle do kości kulszowych); paradoksalnie, ptaki
wyprowadza się od gadziomiednicznych teropodów, wśród których
pojawiła się tendencja do "ptasiego" odchylenia
kości łonowych ku tyłowi - taka tzw. opistopubiczna miednica
znana jest np. u dromeozaurów (takich jak welociraptor) i
terizinozaurów (segnozaurów).
|
|
|
|
Kończyny były ustawione pionowo pod tułowiem,
a nie rozstawione szeroko na boki jak u większości gadów;
usprawniało to lokomocję i umożliwiało utrzymanie ciężkiego
ciała nad ziemię niewielkim wysiłkiem mięśni. U szybko biegających
dinozaurów odcinek udowy skraca się w porównaniu z dolną częścią
kończyny, podobnie jak u dzisiejszych biegających ssaków i
ptaków.
Ogon był długi, niekiedy wzmocniony skostniałymi ścięgnami
lub wyrostkami kręgów. Wiele kości - np. kręgi, kości czaszki
- mogło wykazywać pneumatyzację (mieć wewnątrz puste jamy,
łączące się otworami z systemem worków powietrznych). Obojczyki
(odpowiadające ptasim widełkom) zachowały się tylko u niektórych
teropodów. |
|
|
|
brachiozaury
- zauropody o żyrafiej sylwetce
- były najwyższymi dinozaurami;
osiagały kilkanaście metrów wzrostu |
|
|
|
|
|
|
|
Ewolucja
dinozaurów (pochodzących od "tekodontów" z grupy Ornithodira
takich jak Lagosuchus) zaczęła się w triasie (najstarsze
znane formy to wczesne teropody, np. południowoamerykańskie eoraptor
i herrerazaur, prozauropody, oraz najprymitywniejsze ptasiomiedniczne
- np. afrykański pisanozaur i śląski pradinozaur silezaur). Już
wówczas doszło do podziału na główne linie rozwojowe: gadziomiedniczne
(zauropodomorfy i teropody) oraz ptasiomiedniczne (tyreofory i cerapody,
czyli marginocefale i ornitopody). W triasie lądy tworzyły jeszcze
superkontynent Pangei, co umożliwiło wczesnym dinozaurom szybkie skolonizowanie
całego świata. Jura przyniosła rozkwit ceratozaurów i allozaurów
spośród teropodów (a także pojawienie się ptaków), olbrzymich zauropodów,
oraz stegozaurów i hipsylofodontów. W jurze zaznaczył się już podział
na północną Laurazję i południową Gondwanę, i zaznaczyło się zróżnicowanie
geograficzne faun dinozaurów - aż do końca kredy dinozaury na poszczególnych
kontynentach ewoluowały w mniejszej lub większej izolacji - na południu
rozwijały się np. tytanozaury spośród zauropodów i abelizaury spośród
teropodów, a na północy tyranozaury i ceratopsy (dinozaury rogate).
Wśród tyreoforów stegozaury ustępują w kredzie miejsca ankylozaurom
(dinozaurom pancernym), a iguanodonty - hadrozaurom (dinozaurom
kaczodziobym). Pod koniec kredy dinozaury były grupą bardzo zróżnicowaną
ekologicznie i systematycznie, wciąż dominującą wśród dużych kręgowców
lądowych. Dopiero 65 mln lat temu wielkie wymieranie położyło kres
ich trwającemu 150 mln lat panowaniu. Był to jeden z największych
kryzysów w dziejach biosfery, który doprowadził do wyginięcia wielu
grup organizmów lądowych i morskich, a niektóre z ocalałych zdziesiątkował.
Dinozaury nie wymarły jednak bezpotomnie. Przetrwała ich wyspecjalizowana
gałąź - ptaki, uważane dziś powszechnie za potomków drapieżnych
dinozaurów gadziomiednicznych, teropodów. |
|
|